Đến với Côn Đảo, du khách không thể bỏ qua nghĩa trang Hàng Dương, nơi an nghỉ của những liệt sĩ trung kiên như Võ Thị Sáu, Nguyễn An Ninh, Lê Hồng Phong,... cùng 1.921 mộ tù nhân khác. Có đến 1.202 ngôi mộ không tên tuổi do chỉ được giặc chôn cất qua loa. Ai đã từng đến viếng thăm nghĩa trang Hàng Dương đều mang trong mình cảm xúc thiêng liêng và bâng khuâng khó tả...
Trong số đó, phần mộ của cô Sáu (tức anh hùng liệt sĩ Võ Thị Sáu) nhận được nhiều sự quan tâm hơn cả. Hàng năm rất đông khách thập phương đến cúng bái vì tin rằng cô Sáu rất linh thiêng. Sau khi cô Sáu bị hành hình, các tù nhân đã bí mật lập bia mộ cho cô nhưng liên tục bị chúa đảo, cai ngục cùng tay sai đập phá. Và cái kết cho những kẻ này là cái chết bất đắc kì tử mà không ai lý giải nổi. Về sau một tên chúa đảo đã cho xây một tấm bia khác cho cô. Tấm bia này cùng tấm bia cũ do những người tù dựng nên đến nay vẫn được lưu giữ trước phần mộ của cô, cùng với một tấm bia mới do nhà nước xây dựng. Như vậy tổng cộng có ba tấm bia tại mộ cô Sáu. Người ta còn rỉ tai nhau về việc nhiều người trông thấy bóng một cô gái áo trắng xuất hiện lúc nửa đêm ở nghĩa trang này, khiến ngôi mộ của cô Sáu càng thêm bí ẩn. Vì thế, ngày càng đông du khách kéo về viếng mộ cô Sáu vào lúc 12 giờ đêm, đặc biệt là các ngày mùng Một, ngày rằm. Từ khi khu nghĩa trang được tài trợ đèn năng lượng mặt trời, hàng ngàn ngôi mộ được thắp sáng bởi ánh đèn mờ tỏ, lung linh trong màn đêm đặc quánh, tôn lên vẻ đẹp huyền bí của một điểm du lịch tâm linh nổi tiếng. Tiếng nhạc trầm trầm, dịu nhẹ ngân nga từ những chiếc loa nhỏ đặt rải rác khắp nghĩa trang hòa cùng tiếng sóng, tiếng gió, tiếng dương xào xạc như một bản hòa tấu ru giấc ngủ ngàn thu của những con người yêu nước đã nằm lại đây.
Nghĩa trang Hàng Dương rộng 190.000 m2, là nghĩa trang lớn nhất Côn Đảo, là Di tích Đặc biệt Quốc gia. Theo số liệu ước tính, có khoảng 2 vạn tù nhân yên nghỉ tại Côn Đảo. Tuy nhiên không phải tất cả đều nằm ở Hàng Dương. Nghĩa địa đầu tiên được lập ở khu vực Chuồng Bò (Di tích bãi sọ người), sau dời lên Hàng Keo. Đến sau năm 1934 và nhất là giai đoạn 1941, chế độ khủng bố trắng sau cuộc khởi nghĩa Nam kỳ đã giết hại hàng ngàn tù nhân. Nghĩa địa Hàng Keo hầu như hết chỗ, thực dân Pháp mới mở nghĩa địa Hàng Dương để chôn tù.
“Núi Côn Lôn được pha bằng máu
Đất Côn Lôn năm sáu lớp xương người
Mỗi bước chân che lấp một cuộc đời
Mỗi tảng đá là một trời đau khổ.”
Hay:
“Nghĩa địa Hàng Dương vùi thây bao số phận
Hết lớp này lớp khác dập lên trên
Mặt phẳng lì không mô đất nhô lên
Không bia mộ không tên và không tuổi…”
Hiện nay, nghĩa trang Hàng Dương được chia làm 4 khu: A, B, C và D, riêng khu B gồm hai phần B1 và B2. Khu A là nơi chôn những ngôi mộ đầu tiên (khoảng năm 1934), ở đó có phần mộ của đồng chí Lê Hồng Phong (cố Tổng bí thư Đảng cộng sản Việt Nam) và chí sĩ yêu nước Nguyễn An Ninh. Đến cuối năm 1944, khu A đã chôn chật mộ, nhà tù mở rộng nghĩa địa về phía nam, tức khu B hiện nay. Hài cốt lớp tù nhân kháng chiến chống Pháp (1945 - 1954) được chôn kế tiếp từ đồi cát chạy dài xuống phía đông nam, nơi có các phần mộ của nữ Anh hùng Lực lượng Vũ trang nhân dân Việt Nam Võ Thị Sáu, anh hùng Cao Văn Ngọc, anh hùng Lưu Chí Hiếu. Hài cốt lớp tù nhân chống Mỹ được chôn vào phần còn lại của khu B (khu B2). Đến khoảng năm 1960 chôn tiếp qua khu C. Ở đây có phần mộ của Anh hùng Lực lượng Vũ trang nhân dân Việt Nam Lê Văn Việt, anh hùng Nguyễn Thị Thanh (Trần Thị Hoa), anh hùng Hùynh Tấn Lợi. Cuối năm 1992, nhà nước cho tôn tạo nghĩa trang và lập thêm khu D, đây là nơi quy tập 162 bộ hài cốt từ nghĩa trang Hàng Keo, Hòn Cau và một số nơi khác trên Côn Đảo về. Trong đó có phần mộ Anh hùng Lực lượng Vũ trang nhân dân Việt Nam Trần Văn Thời.
-------------
Tham khảo: Lịch trình du lịch tự túc có tham quan Nghĩa trang Hàng Dương
